Báo chí Đà Nẵng với việc bảo tồn di sản văn hoá, di tích lịch sử ở địa phương

Báo chí góp phần lên tiếng để Di tích Hải Vân quan được trùng tu.

Điểm chung nổi trội nhất ở đây là nhà báo và nhà văn đều quan tâm đến sự mất mát, đều thấm đẫm lòng cảm cựu mênh mang, và chính vì thế người làm báo cũng như người làm văn đều rất nhạy cảm trước tình trạng di tích lịch sử và di sản văn hoá - cả vật thể lẫn phi vật thể - đang đứng trước nguy cơ “nhất khứ bất phục phản” như con hoàng hạc trong thơ Thôi Hiệu, và cũng chính vì thế không ít tác phẩm văn chương và tác phẩm báo chí đã góp phần tích cực vào việc “giải cứu” nhiều di tích/di sản văn hoá và lịch sử ở địa phương... Bài viết nhằm đi sâu phân tích đóng góp của các nhà báo tác nghiệp tại thành phố bên sông Hàn trong quá trình thực thi sứ mệnh này - đương nhiên không thể không kể những đóng góp của các nhà-báo-nhà-văn trên diễn đàn văn học nghệ thuật gần ba mươi năm tuổi của Đà Nẵng là Tạp chí Non Nước.    

*

Trong một bài báo viết hồi năm 2022, tôi có nhắc tới một số thành tích “giải cứu” di tích lịch sử/di sản văn hoá của các nhà báo Đà Nẵng. Chẳng hạn Hải Vân quan được xếp hạng Di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật quốc gia và nhờ vậy đã trở về được với bản gốc năm Bính Tuất 1826 - có được “kỳ tích” ấy phần lớn là nhờ báo chí địa phương và trung ương trên địa bàn Đà Nẵng. Còn nhớ tháng 9 năm 2015, nhà báo Nguyễn Đông đã viết một bài báo đăng trên VnExpress có nhiều ảnh kèm theo với cái nhan đề đầy ấn tượng: Hoang phế Hải Vân quan! Báo Tiền Phong cùng ngày đăng lại bài này đổi nhan đề thành Cận cảnh hoang phế Hải Vân quan! Thực ra từ tháng 11 năm 2013, một nhóm phóng viên Truyền hình Báo Tuổi Trẻ cũng đã thực hiện bộ phim tài liệu ngắn có nhan đề Hoang phế… Hải Vân quan! Xa hơn nữa, từ tháng 9 năm 2011, nhà báo Dương Văn Út đã đăng trên Báo Sức khỏe và Đời sống bài Đệ nhất hùng quan thành… đệ nhất hoang phế và khi Báo Điện tử Đài Tiếng nói Việt Nam đăng lại bài này đã đổi nhan đề thành Hoang phế Hải Vân quan!

Cái nhan đề có hai chữ “hoang phế” quả tình đã tạo được một hiệu ứng xã hội về số phận của Hải Vân quan. Tháng 10 năm 2015, nhà báo Hoàng Yến đã đề cập một cách bóng gió trên Thể thao và Văn hóa về nguồn cơn dẫn đến hoang phế Hải Vân quan qua nhan đề bài báo: Hải Vân quan hoang phế bởi phận “một vợ, hai chồng”. Đầu năm 2016, nhà báo Cao Thái nói rõ hơn qua bài báo Huế - Đà Nẵng mải giằng co, Hải Vân quan hoang tàn đăng trên VietnamNet; còn nhà báo Tấn Việt thì nói thẳng vào bản chất của vấn đề khi đăng bài Hải Vân quan hoang phế vì tranh chấp địa giới trên Báo Giao thông. Chính vì thế, khi lãnh đạo ngành văn hóa hai địa phương Thừa Thiên Huế và Đà Nẵng biết cùng nhau hướng đến đại cuộc, báo chí rất đồng tình ủng hộ.

Từ đầu năm 2016, nhà báo Ngọc Hà đã đăng trên Báo Đà Nẵng bài Chung tay quản lý Hải Vân quan, trực tiếp phỏng vấn Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Đà Nẵng Huỳnh Văn Hùng và Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Thừa Thiên Huế Phan Tiến Dũng. Mọi việc diễn ra đúng như hình dung đầy thành tâm thiện chí của hai giám đốc, và đến tháng 4 năm 2017, Báo Điện tử Người Đưa Tin đăng bài của hai nhà báo Huy Cường và Nhâm Thân với nhan đề Cái “bắt tay” quan trọng cứu Hải Vân quan bị hoang phế 20 năm; tháng 5 năm 2017, Báo điện tử Đại Đoàn Kết đăng bài của nhà báo Dương Thanh Tùng với nhan đề Bắt tay vì Hải Vân quan; tháng 2 năm 2018, Báo điện tử Pháp Luật Plus đăng bài của nhà báo Toàn Khánh với nhan đề Cái bắt tay hồi sinh Hải Vân quan.

Đồng hành với Hải Vân quan trong chiến lược của triều đình nhà Nguyễn phòng thủ cửa biển Đà Nẵng - cũng là phòng thủ Kinh thành Huế - là Thành Điện Hải. Và nhiều năm liền số phận của Thành Điện Hải cũng không may mắn gì hơn số phận của Hải Vân quan. Và báo chí cũng đã sớm vào cuộc. Từ tháng 5 năm 2012, nhà báo Hải Châu từng viết bài báo “Bóng đè” trên di tích Thành Điện Hải đăng trên báo điện tử Infonet. Cách nói “bóng đè” rất ám ảnh của Hải Châu đã thôi thúc không ít nhà báo nói thẳng vào bản chất của vấn đề. Tháng 3 năm 2014, nhà báo Hoàng Anh đăng trên Báo Công an Đà Nẵng bài Thăng trầm Thành Điện Hải, nhà báo Nguyễn Tú đăng trên Báo Thanh Niên bài Di tích quốc gia Thành Điện Hải bị xâm hại; tháng 8 năm 2016, nhà báo Đỗ Vinh đăng trên Báo điện tử Đài Truyền hình Việt Nam bài Di tích Thành Điện Hải Đà Nẵng - Ngang nhiên bị xâm hại; tháng 10 năm 2016, nhà báo Quang Quý đăng bài ‘Băm nát’ di tích Thành Điện Hải trên Báo Người Lao Động và nhà báo Ngọc Hà đăng bài Thành Điện Hải bị xâm hại trên Báo Đà Nẵng.

Đầu năm 2018, Báo Đà Nẵng “thừa thắng xông lên” với loạt bài bốn kỳ cũng của nhà báo Ngọc Hà: Thành Điện Hải: Hồn cốt văn hóa Đà Nẵng và khẳng định phải cứu lấy hồn cốt này bởi “của tin còn lại chút này”... Và cũng không phải ngẫu nhiên mà tháng 3 năm 2018, sau khi Thành Điện Hải được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt, Báo Đà Nẵng đã đăng bài Như lời tạ lỗi với tiền nhân của người viết tham luận này, nhấn mạnh: “Quyết tâm chính trị và nỗ lực đáng kể/đáng nể của chính quyền thành phố gần hai năm qua trong trong việc ứng xử với một thành-Điện-Hải-di-tích-quốc-gia-đặc-biệt còn được xem như lời tạ lỗi với tiền nhân!”.

Cũng chính báo chí đã cứu làng chài cổ Nam Ô. Từ tháng 11 năm 2016, nhà báo Bích Vân đặt một câu hỏi trên Báo Người Lao Động: Đâu rồi làng mắm Nam Ô? Đến tháng 5 năm 2017, nhà báo Hải Quỳnh đặt một câu hỏi nao lòng hơn nhiều trên Báo Công an Đà Nẵng: Làng biển Nam Ô sắp mất? Nao lòng hơn nhiều vì Nam Ô không chỉ có làng mắm. Cuối năm 2017, nhà báo Ninh Nguyễn đăng trên Thời Nay - ấn phẩm của Báo Nhân Dân bài Nỗi buồn làng Nam Ô. Đến cuối tháng 3 năm 2018, hai nhà báo Tiêu Dao và Minh Ngọc gây hiệu ứng xã hội mạnh hơn khi đăng trên Báo điện tử Dân Việt bài Làng chài Nam Ô chờ chết, thậm chí trên một bài báo đăng trên Báo điện tử Nông nghiệp Việt Nam vào đầu tháng 4 năm 2018, hai nhà báo này còn cảnh báo: Làng chài cuối cùng ở Đà Nẵng… đã qua đời; còn hai nhà báo Minh Đức và Hữu Thịnh thì đăng trên Báo điện tử Đài Truyền hình Việt Nam bài Làng chài Nam Ô - làng chài cổ 700 tuổi trước nguy cơ bị xóa sổ; đặc biệt nhà báo Trần Tuấn đăng bài trên Báo Tiền Phong khẳng định Nam Ô đã chết! Một câu hỏi nao lòng nữa cũng được nhà báo Lê Đình Dũng đặt ra trong bài Đà Nẵng: Phá hồn làng cổ, quên thời tiền nhân? đăng trên Báo điện tử Một Thế Giới vào tháng 3 năm 2018. Câu hỏi này gợi nhớ đến câu hỏi Đà Nẵng đang xóa dần ký ức của nhà báo Thanh Hải từng đăng trên Tạp chí Biển hồi tháng 5 năm 2017…

Nhờ các nhà báo tích cực vào cuộc mà Chủ tịch Uỷ ban nhân dân thành phố Đà Nẵng quyết định phải giữ nguyên hiện trạng, đồng thời thực hiện trùng tu, tôn tạo di tích lịch sử tại làng chài Nam Ô như thông tin trong bài Chủ tịch Đà Nẵng quyết giữ nguyên hiện trạng của làng chài Nam Ô của nhà báo Bích Vân đăng trên Báo Người Lao Động cuối tháng 3 năm 2018. Và quyết tâm chính trị đúng đắn ấy của Chủ tịch Uỷ ban nhân dân thành phố được các nhà báo “tiếp lửa” bằng chuyên đề Giữ gìn làng biển với nhiều bài báo đăng trên Đà Nẵng Cuối tuần ngày 22 tháng 4 năm 2018, trong đó có bài Những làng chài dần xa, dần qua của người viết tham luận này, nêu rõ quyết định giữ nguyên hiện trạng đồng thời thực hiện trùng tu, tôn tạo di lích lịch sử tại làng chài Nam Ô “cũng mới chỉ là giải pháp tình thế nhằm sửa sai là chính, chứ chưa phải là giải pháp căn cơ. Muốn căn cơ, công cuộc bảo tồn di sản văn hóa dân gian nói chung, di sản văn hóa dân gian miền biển nói riêng ở Đà Nẵng chắc sẽ chuyển biến đáng kể hơn nhiều nếu sớm được bắt đầu từ trường phổ thông. Những học sinh được học về di sản văn hóa dân gian miền biển Đà Nẵng từ lúc còn ngồi trên ghế nhà trường, sau này lớn lên nếu trở thành người làm nghề quy hoạch đô thị chắc sẽ “chờn tay” khi phóng bút vẽ một con đường, một khu dân cư mới... ngang qua một miếu thờ Cá Ông hay một giếng cổ...”.

Việc bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể ở Đà Nẵng cũng được báo chí quan tâm tuyên truyền quảng bá, nhờ vậy hơn mười năm qua Đà Nẵng liên tiếp “được mùa”: Nghề điêu khắc đá mỹ nghệ Non Nước được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2014; Nghệ thuật tuồng xứ Quảng ở Đà Nẵng được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2015; Nghệ thuật hô/hát Bài chòi dân gian và Lễ hội Cầu ngư ở thành phố Đà Nẵng được vinh danh là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2016 và góp phần cùng với các tỉnh miền Trung đưa Nghệ thuật Bài chòi Trung Bộ vào danh sách được UNESCO tôn vinh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào cuối năm 2017; Nghề làm nước mắm Nam Ô của quận Liên Chiểu được vinh danh là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2019; Lễ hội Quán Thế Âm Ngũ Hành Sơn được vinh danh là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2021; Ma nhai tại danh thắng Ngũ Hành Sơn được công nhận là Di sản tư liệu thuộc chương trình Ký ức thế giới khu vực châu Á-Thái Bình Dương vào năm 2022; Nghề làm bánh tráng Tuý Loan của huyện Hoà Vang được vinh danh là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2024… Những cuộc vinh danh như vậy đã tạo điều kiện để các di sản văn hóa phi vật thể ở Đà Nẵng được bảo tồn hiệu quả hơn, tạo được sức đề kháng cần thiết để người Đà Nẵng có thể kiên cường trụ vững trước nguy cơ bị xâm lăng về văn hóa.

*

Tạp chí Non Nước cũng là một diễn đàn để người làm văn học nghệ thuật lên tiếng bảo vệ di tích lịch sử/ di sản văn hoá và cả môi trường thiên nhiên. Đơn cử như Tạp chí Non Nước số 148 tháng 7 năm 2009 đã đăng bài Hãy giữ lấy núi Phước Tường của tôi (đăng lại trên Báo điện tử Pháp luật Việt Nam của Bộ Tư pháp ngày 6 tháng 7 năm 2009), trong đó có đoạn: “Thường khi nghĩ tới hình ảnh “núi trong lòng thành phố”, không ít người Đà Nẵng chỉ nghĩ đến bán đảo Sơn Trà và sáu ngọn Ngũ Hành Sơn [được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt vào năm 2018]. Thực ra đó là thành phố trong tầm nhìn của những thập niên trước, của thế kỷ trước. Cần thấy rằng với không gian đô thị được mở rộng như hiện nay, hình ảnh “núi trong lòng thành phố” ở Đà Nẵng còn bao gồm cả núi Phước Tường thuộc quận nội thành Cẩm Lệ. Vị trí địa - chính trị của núi Phước Tường có lẽ không phải bàn nhiều, bởi không phải ngẫu nhiên mà từ ngày mồng 8 tháng 2 năm 1965, một tiểu đoàn tên lửa của thủy quân lục chiến Mỹ đã có mặt trên đỉnh Phước Tường.

Ở đây xin nhấn mạnh đến yếu tố thẩm mỹ của núi Phước Tường trong đời sống tinh thần người Đà Nẵng. Phước Tường đẹp và độc đáo bởi núi mà ở giữa lòng thành phố. Chỉ có điều cái đẹp và độc đáo ấy đang dần mất đi do tình trạng khai thác đá hết sức ào ạt như hiện nay, với hàng chục cơ sở khai thác đá hoạt động liên tục, với hàng trăm xe tải, xe xúc khoan ủi cùng hàng tấn bộc phá ghim vào lòng núi mỗi ngày… Vì mục tiêu xây dựng “Thành phố môi trường” và vì cái đẹp và độc đáo của ngọn núi án ngữ phía tây nam Đà Nẵng, xin hãy giữ lấy núi Phước Tường!”. Xin nói thêm, trước bài báo của tôi ba năm, Báo Tuổi Trẻ điện tử cũng đã đăng bài Tan hoang núi Phước Tường của hai nhà báo Đăng Nam và Thanh Trang…

*

Trong những hiện vật đang được lưu giữ trong Nhà Trưng bày Hoàng Sa, có một hiện vật rất đáng quý liên quan đến báo và người làm báo - bộ sưu tập báo chí “Hoàng Sa và Trường Sa là của Việt Nam” dày cả ngàn trang, với bốn ngàn bài báo, hình ảnh về Hoàng Sa và Trường Sa  đăng trên báo chí Việt Nam trong gần bảy thập niên, do vợ chồng nhà báo Trần Thanh Phương quê Cà Mau sưu tập từ năm 1974, được Hội Đồng hương Đà Nẵng tại Thành phố Hồ Chí Minh và ông Nguyễn Quang Hoà - Chủ tịch Hội đồng quản trị Tập đoàn điện máy Thiên Hoà trao tặng cho Uỷ ban nhân dân huyện Hoàng Sa từ năm 2014. Người làm báo chân chính không thể đứng ngoài cuộc đấu tranh khẳng định quá trình xác lập và thực thi chủ quyền của Việt Nam đối với hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa; không thể làm ngơ trước tham-vọng-lưỡi-bò của ai đó muốn độc chiếm toàn bộ Biển Đông; càng không thể làm ngơ trước những cách làm kinh tế đơn thuần bất chấp hiểm họa không quá khó hình dung về chủ quyền lãnh thổ của đất nước… Tại Triển lãm “Tư liệu báo chí về Hoàng Sa” năm 2018 do Uỷ ban nhân dân huyện Hoàng Sa ở Nhà Trưng bày Hoàng Sa, bộ sưu tập báo chí “Hoàng Sa và Trường Sa là của Việt Nam” đã giành được sự quan tâm của đông đảo người xem với sự trân trọng đối với lao động nhà báo của tác giả hàng ngàn bài báo, đặc biệt là sự trân trọng đối với lao động sưu tập tư liệu báo chí của vợ chồng nhà báo Trần Thanh Phương…

*

Chỉ còn vài ba tháng nữa thôi, thành phố Đà Nẵng và tỉnh Quảng Nam lại “về chung một nhà” sau hơn một phần tư thế kỷ “ra riêng” để cùng phát triển. Điều này dẫn tới số lượng di tích/di sản sau hợp nhất sẽ tăng đáng kể, chẳng hạn về các di sản văn hoá phi vật thể liên quan đến nghệ thuật trình diễn dân gian, đến tập quán xã hội và tín ngưỡng, đến lễ hội truyền thống, đến nghề thủ công truyền thống và đến tri thức dân gian, ngoài các di sản của Đà Nẵng đã được đưa vào danh mục di sản văn hoá phi vật thể quốc gia như vừa nêu trên, còn có các di sản của Quảng Nam cũng đã được đưa vào danh mục di sản văn hoá phi vật thể quốc gia như Hát bả trạo (năm 2013), Nghệ thuật Bài Chòi Quảng Nam (năm 2014), Múa Tân’tung Da’dá của người Cơ Tu (năm 2014), Nói lý, hát lý của người Cơ Tu (năm 2015), Nghề trồng rau Trà Quế (năm 2022), Tri thức dân gian Mì Quảng (năm 2024), Nghi lễ dựng Cây nêu và bộ Gu của người Cor (năm 2014), Lễ hội Rước cộ Bà chợ Được (năm 2014), Lễ hội Bà Phường Chào (năm 2020), Lễ hội Bà Thu Bồn (năm 2020), Tết Nguyên tiêu ở Hội An (năm 2023), Tết Trung thu ở Hội An (năm 2023), Nghề dệt thổ cẩm của người Cơ Tu (năm 2014), Nghề mộc Kim Bồng (năm 2016), Nghề khai thác yến sào Thanh Châu (năm 2016), Nghề làm gốm Thanh Hà (năm 2019), Nghề làm nhà tre, dừa ở Cẩm Thanh (năm 2024), Nghề đan võng ngô đồng ở Cù Lao Chàm (năm 2024)…

*

Đây chính là dư địa rộng mở để báo chí trên địa bàn thành phố Đà Nẵng sau hợp nhất tham gia vào việc bảo tồn di sản văn hoá, di tích lịch sử ở địa phương. Đương nhiên báo chí địa phương sau hợp nhất cũng được gia tăng nguồn lực khi Báo và Đài Phát thanh Truyền hình Đà Nẵng “về chung một nhà” với Báo và Đài Phát thanh Truyền hình Quảng Nam dưới thương hiệu chung là Báo và Đài Phát thanh Truyền hình Đà Nẵng, hay khi Tạp chí Non Nước “về chung một nhà” với Tạp chí Đất Quảng dưới thương hiệu chung là Tạp chí Đất Quảng, và nữa và nữa… Rõ ràng trong quá trình thực thi sứ mệnh bảo tồn di sản văn hoá, di tích lịch sử ở địa phương, hoàn toàn có thể kỳ vọng vào những đóng góp mới của các thế hệ người làm báo Đà Nẵng sau hợp nhất./.

 Tài liệu tham khảo chính:

Bùi Văn Tiếng (2009), Hãy giữ lấy núi Phước Tường, Tạp chí Non Nước số 148 tháng 7 năm 2009.

Bùi Văn Tiếng (2022), Báo chí với việc bảo tồn di sản văn hóa, di tích lịch sử ở Đà Nẵng, Trang Thông tin điện tử Thành uỷ Đà Nẵng, ngày 24 tháng 5 năm 2022.

Bùi Văn Tiếng (2025), Giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hoá dân gian trong đời sống đô thị ở thành phố Đà Nẵng sau hợp nhất với tỉnh Quảng Nam, in trong Kỷ yếu Hội thảo khoa học Văn hóa dân gian đô thị Đà Nẵng do Hội Văn nghệ dân gian thành phố ngày 24 tháng 5 năm 2025.

B.V.T