Biên tập viên sách trong kỉ nguyên AI

Trong thời đại công nghệ phát triển như vũ bão ngày nay, trí tuệ nhân tạo (AI) và các công cụ hỗ trợ kĩ thuật số có thể sửa lỗi chính tả, thậm chí đề xuất những cách diễn đạt khác. Vì thế, nhiều người băn khoăn liệu vai trò của biên tập viên trong công việc biên tập sách có cần thiết hay không. Câu trả lời là “có”. Làm việc với một biên tập viên sách chuyên nghiệp vẫn là một lựa chọn đúng đắn và thiết yếu.

Vì sao vẫn cần biên tập viên sách khi AI đã làm được rất nhiều?

Không thể phủ nhận rằng các phần mềm như Grammarly, ProWritingAid hay những công cụ viết lách tích hợp AI ngày càng trở nên tinh vi. Chúng có khả năng phát hiện lỗi chính tả, cải thiện cấu trúc câu, đưa ra các gợi ý thay đổi từ vựng phù hợp với ngữ cảnh. Tuy nhiên, điều mà các công cụ ấy không có và có lẽ còn lâu mới thay thế được là khả năng hiểu ngữ cảnh, giọng điệu hay chiều sâu của câu chuyện. Trong khi đó biên tập viên chuyên nghiệp lại có thể cảm nhận mạch truyện, phân tích cách câu chuyện của bạn gây cộng hưởng cảm xúc, tính nhất quán và sự rõ ràng.

Ví dụ, một tác phẩm văn học thiếu nhi trông có vẻ rất hoàn chỉnh về mặt hình thức nhưng lại thiếu đi tính phù hợp với trẻ em. “Biên tập viên” AI khó lòng nhận ra và giúp tác giả chỉnh sửa điều này. Ngược lại, một biên tập viên kinh nghiệm có thể dễ dàng chỉ ra “lỗi sai” ở đây là phản ứng của em bé 10 tuổi trong truyện quá già dặn, không tương xứng với lứa tuổi. Sửa được lỗi này giúp tác phẩm trở nên gần gũi, sinh động hơn.

Biên tập viên giúp bản thảo trôi chảy, phát hiện lỗ hổng trong cốt truyện, sự phát triển không nhất quán của nhân vật, vấn đề nhịp độ hoặc định dạng. Các công cụ kĩ thuật số có thể bỏ sót những chi tiết tinh tế nhưng quan trọng này. Chẳng hạn như trong một truyện dài dành cho thanh thiếu niên, nhân vật nữ chính được xây dựng là một cô gái nhút nhát, ít nói, thường tránh né đám đông. Tuy nhiên, đến giữa truyện, cô bất ngờ chủ động phát biểu hùng biện trước toàn trường, giành giải nhất cuộc thi hùng biện mà không có quá trình phát triển tâm lí rõ ràng nào trước đó. Biên tập viên có thể gợi ý tác giả viết thêm các chi tiết dẫn dắt tâm lí để giúp người đọc thấy được sự chuyển hóa của nhân vật và tin vào hành động đột phá của cô ở cao trào.

Nhìn từ góc nhìn độc giả, biên tập viên chính là người đọc đầu tiên có chuyên môn. Họ đưa ra những đánh giá khách quan về trải nghiệm đọc tác phẩm, đảm bảo nó sẽ mang đến cho độc giả những gì họ mong đợi mà không làm mất đi tính chân thực. Biên tập viên còn góp ý cho tác giả về tính thị trường của tác phẩm, tác phẩm này có phù hợp với thể loại mà tác giả đang hướng đến không, có đáp ứng kì vọng của người đọc thể loại đó không.

Dù bạn chọn cách xuất bản truyền thống hay tự xuất bản, sách của bạn đều phải cạnh tranh khốc liệt. Trong một thị trường xuất bản ra hàng trăm nghìn đầu sách mới và tái bản mỗi năm, một bản thảo được biên tập chuyên nghiệp sẽ giúp cuốn sách của bạn đạt chuẩn ngành và nổi bật trên kệ sách. Nhiều tác giả cho rằng mình tự biên tập nhưng thực tế cho thấy, rất hiếm ai đủ tỉnh táo để vừa làm tác giả vừa làm biên tập viên cho chính mình. Một cuốn sách bị biên tập kém sẽ hủy hoại danh tiếng của bạn. Độc giả và các reviewer (người đánh giá) sẽ nhanh chóng phát hiện ra lỗi chính tả, lỗi ngữ pháp hoặc cách diễn đạt vụng về, điều này có thể dẫn đến phản hồi tiêu cực và làm giảm doanh số tiêu thụ sách.

Làm sao để tìm được biên tập viên phù hợp?

Trước hết, tác giả cần xác định nhu cầu và ngân sách của mình. Đầu tiên là biết mình đang cần loại hình biên tập nào. Có bốn cấp độ biên tập chính: Biên tập phát triển/biên tập sâu (developmental editing), biên tập câu (line editing), biên tập sao chép và hiệu đính (proofreading). Thứ hai là xác định ngân sách dành cho hạng mục biên tập. Chi phí biên tập thay đổi rất nhiều tùy vào chuyên môn của biên tập viên, cấp độ biên tập, hiện trạng và độ dài bản thảo của bạn. Bạn nên mô tả rõ thể loại sách, số từ, nhu cầu chỉnh sửa và hạn chót của mình với biên tập viên. Bên cạnh đó, bạn có thể gửi một phần tác phẩm cho họ để họ xem xét và đánh giá chính xác hơn mức độ hiện tại của bản thảo. Bản thảo càng dài, càng nhiều lỗi thì chi phí sẽ càng cao.

Tác giả có thể tìm biên tập viên qua các cộng đồng viết lách, các sự kiện sáng tác trực tuyến hoặc qua giới thiệu từ những tác giả đi trước. Một biên tập viên uy tín thường có hồ sơ công khai, dẫn chứng về các đầu sách đã biên tập và sẵn sàng cung cấp bản chỉnh sửa mẫu 1, 2 trang để tác giả đánh giá. Tác giả nên lập danh sách rút gọn các biên tập viên dựa trên chuyên môn của họ. Tìm những người có kinh nghiệm trong thể loại bạn viết. Truy cập website hoặc hồ sơ của họ để đánh giá phong cách và lời chứng thực từ khách hàng. Ngoài ra, nhiều tác giả thích kiểm tra thử biên tập viên bằng cách gửi cho họ một trang từ tác phẩm của mình và yêu cầu chỉnh sửa mẫu. Đây là một cách rất hiệu quả để đánh giá xem biên tập viên đó có bắt lỗi tốt không, có cải thiện cách dùng từ và vẫn giữ được giọng văn của bạn không.

Các biên tập viên sách giỏi thường chỉ chuyên về một hoặc một vài thể loại. Một biên tập viên giỏi không chỉ cải thiện tác phẩm của bạn, họ còn hiểu thị trường dành cho thể loại mà họ đang biên tập. Nếu bạn tin tưởng ai đó có thể giúp bạn thay đổi cuốn sách của mình, đặc biệt là biên tập sâu, hãy đảm bảo họ có kinh nghiệm vững chắc trong lĩnh vực cuốn sách mà bạn đang viết.

Trong quá trình tìm kiếm biên tập viên, tránh suy nghĩ quá nhiều. Mục tiêu của bạn không phải tìm một biên tập viên hoàn hảo mà là một người phù hợp với tầm nhìn của cuốn sách. Hãy tự đặt thời gian cụ thể để đánh giá và thuê biên tập viên. Và đặc biệt cần cảnh giác với lừa đảo, phải hết sức cẩn thận với những biên tập viên không có hồ sơ, thông tin mơ hồ hoặc chào mức giá quá rẻ.

Khi nào nên thuê biên tập viên?

Thời điểm tốt nhất để thuê biên tập viên cho cuốn sách phụ thuộc phần lớn vào giai đoạn bản thảo và mục tiêu của bạn. Dưới đây là lúc bạn nên thuê biên tập viên:

1. Sau khi hoàn thành bản thảo đầu tiên

Sau khi bạn hoàn thành bản nháp đầu tiên, bạn đã xây dựng được khung xương cho cuốn sách. Một biên tập viên phát triển (biên tập sâu) có thể rất hữu ích ở giai đoạn này với những nhận xét về cấu trúc cốt truyện, nhịp độ, sự phát triển nhân vật và dòng chảy tổng thể. Những góp ý này đặc biệt hữu ích nếu bạn gặp khó khăn trong việc xác định điểm yếu của câu chuyện. Họ sẽ giúp bạn nhìn lại tổng thể câu chuyện, đánh giá độ chặt chẽ của cốt truyện, sự phát triển của nhân vật và nhịp điệu chung của cuốn sách.

Ví dụ, một tác giả viết tiểu thuyết trinh thám có thể sa đà quá mức vào chi tiết ở chương đầu tiên khiến nhịp truyện chậm chạp và thiếu hấp dẫn. Biên tập viên phát triển sẽ chỉ ra điều này, đồng thời gợi ý một số phương án để phát triển câu chuyện, khiến nó gây tò mò, cuốn hút hơn.

2. Trước khi gửi bản thảo đi dự thi, gửi cho nhà xuất bản hoặc công ty phát hành

Nếu bạn có kế hoạch xuất bản theo cách truyền thống hoặc tham gia một cuộc thi, bản thảo của bạn phải được trau chuốt và chuyên nghiệp. Một bản thảo chỉn chu sẽ tạo ấn tượng ban đầu sâu sắc với người thẩm định. Ngược lại, những lỗi sai cơ bản như lỗi chính tả, ngắt câu vụng về hay lặp từ sẽ khiến người đọc có chuyên môn ngại đọc tiếp, bất chấp ý tưởng tác phẩm có thể rất hay. Ở giai đoạn này, tác giả nên thuê biên tập viên ở cấp độ biên tập câu hoặc biên tập sao chép. Biên tập viên sẽ rà soát cách diễn đạt, giữ sự nhất quán về ngôn từ, giọng điệu và đảm bảo rằng tác phẩm của bạn được chỉnh sửa đủ để tạo ấn tượng tốt đẹp. Bản thảo có quá nhiều lỗi ngữ pháp hoặc trình bày cẩu thả rất dễ bị từ chối, bởi các công ty phát hành, nhà xuất bản nhận được một số lượng lớn bản thảo mỗi ngày. Việc đầu tư biên tập trước khi gửi đi không chỉ thể hiện sự chuyên nghiệp mà còn giúp bản thảo vượt qua vòng loại ban đầu một cách dễ dàng hơn.

3. Trước khi tự xuất bản

Tự xuất bản đồng nghĩa với việc bạn phải chịu trách nhiệm hoàn toàn về chất lượng sản phẩm cuối cùng. Như vậy, bạn càng cần một biên tập viên để hạn chế tối đa lỗi ngôn ngữ, đảm bảo tác phẩm có kết cấu hợp lí, bố cục chuẩn ngành và định dạng nhất quán. Một số biên tập viên có kinh nghiệm còn góp ý về tiêu đề phụ, giới thiệu sách, phần tóm tắt sau bìa - những yếu tố ảnh hưởng trực tiếp đến quyết định mua sách của độc giả.

4. Trước các lần tái bản, dịch thuật hoặc chuyển thể

Một khía cạnh thường bị bỏ qua là giá trị của biên tập viên trong các phiên bản tái bản hoặc chuyển ngữ. Trước khi dịch tác phẩm sang ngôn ngữ khác, tác giả cần đảm bảo bản gốc không có lỗi về cấu trúc và ngôn ngữ bởi vì điều này sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến độ chính xác của bản dịch. Biên tập viên sẽ giúp rà soát bản thảo trước khi đưa cho dịch giả. Tương tự như vậy, nếu một tác phẩm được chọn để chuyển thể thành phim, truyện tranh hoặc sách nói, bản thảo cũng cần kiểm tra kĩ lưỡng thêm lần nữa để đảm bảo nội dung mạch lạc, dễ chuyển tải sang định dạng mới.

Những lo lắng thường gặp khi làm việc với biên tập viên

Nhiều người viết lo lắng biên tập viên sẽ thay đổi giọng điệu hoặc phong cách của họ. Điều này rất dễ hiểu. Tuy nhiên, một biên tập viên giỏi không bao giờ áp đặt văn phong của mình lên tác giả. Thay vào đó, họ mài giũa tác phẩm của bạn mà không làm biến đổi những thứ cốt lõi. Họ là người khuếch đại tiếng nói nội tại của tác phẩm, giúp nó trở nên rõ ràng và sắc nét hơn.

Một mối bận tâm khác của tác giả là chi phí. Nhưng hãy tin rằng đây là một khoản đầu tư chiến lược. Một cuốn sách được biên tập tốt sẽ có khả năng bán chạy hơn, nhận được đánh giá tích cực hơn và giữ được danh tiếng lâu dài cho tác giả.

Khi nào không cần thuê biên tập viên?

Mặc dù biên tập viên đóng vai trò then chốt trong quá trình xuất bản chuyên nghiệp nhưng không phải lúc nào tác giả cũng bắt buộc phải thuê biên tập viên. Việc hiểu rõ hoàn cảnh và nhu cầu thực tế sẽ giúp tác giả đưa ra quyết định phù hợp, tránh tốn kém không cần thiết trong những tình huống sau:

1. Khi bản thảo còn quá sơ khai

Nếu tác phẩm của bạn mới chỉ là bản phác thảo rời rạc, chưa đầy đủ hoặc đang ở dạng ý tưởng thì việc thuê biên tập viên lúc này có thể chưa hiệu quả. Biên tập viên không phải là người viết hộ, họ không thể sửa chữa những nội dung chưa tồn tại. Ở giai đoạn này, tác giả cần tiếp tục viết, hoàn thiện bộ khung cơ bản và phát triển ý tưởng thành hình hài cụ thể.

2. Dự án mang tính cá nhân, kỉ niệm hoặc không nhằm mục tiêu thương mại

Với những dự án mang tính cá nhân và không hướng đến độc giả đại chúng, việc thuê biên tập viên chuyên nghiệp đôi khi là không cần thiết. Bạn có thể nhờ người thân, bạn bè đọc và góp ý, hoặc đăng lên các hội, nhóm để nhận được phản hồi. Tuy nhiên, nếu sau này bạn muốn mở rộng dự án sang hướng thương mại, hãy cân nhắc biên tập lại từ đầu để phù hợp với tiêu chuẩn công bố đại chúng.

3. Khi ngân sách hạn chế

Biên tập viên chuyên nghiệp có thể đòi hỏi mức chi phí không nhỏ, nhất là với những bản thảo dài hoặc yêu cầu biên tập sâu. Nếu bạn là tác giả độc lập, chưa có nguồn tài chính vững chắc, việc thuê biên tập viên có thể vượt quá khả năng chi trả. Lúc này, bạn có thể cân nhắc một số lựa chọn thay thế với chi phí thấp hơn hoặc miễn phí, chẳng hạn như tìm người đọc thử, nhờ cậy các tác giả khác trong cộng đồng sáng tác cả trực tuyến lẫn ngoại tuyến theo mô hình trao đổi bản thảo để góp ý lẫn nhau.

Sử dụng công cụ hỗ trợ biên tập có thể giúp đỡ bước đầu trong việc phát hiện lỗi ngữ pháp, nhưng bạn phải biết giới hạn của những công cụ này. Chúng không thể thay thế biên tập viên thực thụ. Vì thế, khi điều kiện tài chính cho phép, nâng cấp lên biên tập viên chuyên nghiệp vẫn là bước cần thiết để đưa bản thảo chạm chuẩn xuất bản.

Lời kết

Trong thời đại AI có thể viết báo, làm thơ và tóm tắt văn bản chỉ trong vài giây, vai trò của biên tập viên không hề mai một mà càng trở nên quan trọng. Bởi chính sự không phải máy móc với đánh giá sắc sảo, kinh nghiệm phong phú mới giúp một cuốn sách thực sự chạm tới trái tim độc giả.

Dịch và tổng hợp từ báo chí nước ngoài

(baovannghe.vn)