Từ triết lý giáo dục của Hồ Chí Minh, nghĩ về giáo dục hiện nay

Trong suốt cuộc đời hoạt động cách mạng, Hồ Chí Minh luôn dành sự quan tâm đặc biệt đến sự nghiệp trồng người với triết lý nhân văn sâu sắc: “Vì lợi ích mười năm phải trồng cây/ Vì lợi ích trăm năm phải trồng người”. Ngày nay, trong công cuộc đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục - đào tạo, những tư tưởng, quan điểm giản dị mà thiết thực của Người về giáo dục vẫn còn vẹn nguyên giá trị. Triết lý giáo dục của Hồ Chí Minh chính là di sản tinh thần quý báu của nhân loại, có ý nghĩa định hướng, tỏa sáng trong công cuộc đổi mới giáo dục hiện nay.

 

1. Về vai trò, sứ mệnh của giáo dục
 

Cách đây hơn nửa thế kỷ, khi bị giam cầm trong nhà lao của chính quyền Tưởng Giới Thạch, Hồ Chí Minh đã viết:
 

Phần nhiều do giáo dục mà nên.
 

(Nửa đêm - bản dịch của Nam Trân)
 

Những vần thơ trên không chỉ giúp Người giải khuây, vơi đi nỗi cô đơn, trong những tháng ngày bị tù đày, mất tự do mà ẩn sâu trong những câu chữ ấy là một triết lý giáo dục thấm đượm tinh thần nhân văn, được đúc rút từ chính cuộc đời hoạt động cách mạng và quy luật muôn đời của cuộc sống.
 

Bản tính, nhân cách của mỗi người không phải do trời sinh hay do cha mẹ tạo ra mà quan trọng là do sự giáo dục của gia đình, nhà trường, xã hội, sự nỗ lực, cố gắng của bản thân mỗi cá nhân. Ý thức rõ sứ mệnh cao cả của giáo dục đối với sự hình thành nhân cách con người - những người sẽ làm nên tương lai, vận mệnh nước nhà, Hồ Chí Minh đã dành nhiều thời gian, tâm huyết chăm lo cho sự phát triển của sự nghiệp trồng người.
 

Dù trong hoàn cảnh chiến tranh hay khi đất nước hòa bình xây dựng cuộc sống mới, Hồ Chí Minh luôn dành sự quan tâm đặc biệt đến công tác giáo dục. Vào thời điểm cách mạng còn trong trứng nước, Người đã có kế hoạch mở lớp đào tạo, bồi dưỡng, huấn luyện cán bộ, truyền đạt những tri thức lý luận về chủ nghĩa Mác - Lênin, về kinh nghiệm làm cách mạng và con đường đấu tranh giải phóng dân tộc. Người cũng đào tạo, huấn luyện được nhiều lớp cán bộ tiên phong, những người học trò xuất sắc, những chiến sĩ cộng sản kiên trung, góp phần to lớn vào sự thắng lợi của sự nghiệp cách mạng.
 

Sau Cách mạng tháng Tám thành công, đất nước lại rơi vào tình thế ngàn cân treo sợi tóc, Người coi diệt giặc dốt cũng quan trọng không kém việc diệt giặc đói, giặc ngoại xâm. Nhờ chủ trương đó, các phong trào bình dân học vụ, mở lớp, mở trường được phát động, tạo ra không khí thi đua sôi nổi, cả nước học tập. Từ già tới trẻ đều ra sức học lấy con chữ, học để ý thức rõ hơn về mình, về con đường đi lên chủ nghĩa xã hội, học để mở mang tri thức, làm chủ nước nhà. Trong lần về thăm trường Đảng Nguyễn Ái Quốc mới được thành lập, tại chiến khu Việt Bắc (1949), Người đã ghi vào sổ vàng lưu niệm những lời căn dặn tâm huyết đối với thầy cô giáo, học viên cần phải xác định rõ mục đích, động cơ của việc học. Người cho rằng học để làm việc, làm người, làm cán bộ. Học để phụng sự đoàn thể, giai cấp và nhân dân, tổ quốc và nhân loại. Mục đích học được xác định thật thiết thực, cao cả không chỉ vì lợi ích cá nhân mà còn vì cộng đồng, đất nước.
 

Giữa bộn bề công việc của một đất nước mới thoát ra khỏi chiến tranh, trên cương vị Chủ tịch nước, Người luôn nhắc nhở cán bộ có trách nhiệm phải thường xuyên quan tâm, đầu tư nhiều hơn cho giáo dục; bồi dưỡng đạo đức, tri thức cách mạng cho thế hệ trẻ, cho muôn đời sau; phải tạo mọi điều kiện để mỗi người phát triển toàn diện. Bởi con người là nguồn lực quan trọng để kiến thiết, xây dựng nước nhà. Trước lúc đi xa, trong bản Di chúc thiêng liêng, Người không quên căn dặn: “Đảng cần phải chăm sóc, giáo dục đạo đức cách mạng cho họ, đào tạo họ thành những người thừa kế xây dựng chủ nghĩa xã hội vừa hồng, vừa chuyên. Bồi dưỡng thế hệ cách mạng cho đời sau là một việc rất quan trọng và cần thiết”(1).
 

2. Về vai trò, vị trí quan trọng của người thày
 

Viết về đội ngũ người thày, Hồ Chí Minh luôn đánh giá cao những cống hiến, hy sinh lớn lao, thầm lặng của thày cô dành cho thế hệ trẻ, cho tương lai nước nhà. Người thày giáo là những chiến sĩ văn hóa, kỹ sư tâm hồn, người cha, người mẹ thứ hai của học trò, những người đi tiên phong trong việc trao truyền tri thức, những tấm gương sáng về đạo đức, nhân cách, những mẫu hình văn hóa được cả xã hội kính trọng, ngưỡng mộ, đề cao, trở thành thước đo và cái đích để mọi người phấn đấu, vươn lên.
 

Nói về công lao to lớn của người thày, trong Thư gửi anh chị em giáo viên Bình dân học vụ, Người ngợi ca: “Anh chị em là những người vô danh anh hùng. Tuy là vô danh nhưng rất hữu ích, một phần tương lai nước nhà nằm trong sự cố gắng của anh chị em”(2). Những người vô danh anh hùng ấy đã góp công, góp sức cho sự phát triển, trường tồn của đất nước, đem ánh sáng văn minh, gieo vào tâm hồn, suy nghĩ của thế hệ trẻ. Để mai này lớn khôn, các em sẽ trở thành những nhà khoa học, cán bộ giỏi, những công dân có phẩm chất, tài năng, đóng góp vào sự phát triển, phồn vinh của đất nước.
 

Sức mạnh của giáo dục có thể làm nên nhiều điều kỳ diệu, tạo ra những thay đổi lớn, tác động tích cực tới con người và xã hội. Hồ Chí Minh từng khẳng định rằng muốn phát triển văn hóa thì phải cần thày giáo, nếu không có thày giáo thì không có giáo dục. Trong một lần về thăm Đại học Sư phạm Hà Nội, nói chuyện với các thày cô giáo tương lai, Người đánh giá cao nghề dạy học: “Có gì vẻ vang hơn là nghề đào tạo những thế hệ sau này tích cực góp phần xây dựng chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản? Người thày giáo tốt - thày giáo xứng đáng là người vẻ vang nhất. Dù là tên tuổi không đăng trên báo, không được thưởng huân chương, song những người thày giáo tốt là những người anh hùng vô danh” (3).
 

Sự nghiệp giáo dục là mối quan tâm của toàn xã hội, nhưng người gánh trọng trách lớn lao lại thuộc về những người thày. Để dạy tốt, đào tạo được những con người mới, có tài năng, trí tuệ, phẩm chất thì thày cũng phải luôn cố gắng, nỗ lực vươn lên, không ngừng tìm tòi, sáng tạo. Với người thày, chữ tâm, chữ tài phải được đặt lên hàng đầu. Không chỉ mẫu mực trong dạy chữ, dạy người mà trong cuộc sống sinh hoạt, trong giao tiếp hằng ngày cũng luôn phải giữ vững tác phong, chuẩn mực, phẩm chất đạo đức sáng ngời của nhà giáo. Dù cuộc sống của nhà giáo còn gặp nhiều khó khăn, đôi khi túng thiếu vì đồng lương eo hẹp, nhưng không vì những đam mê vật chất, danh lợi trước mắt mà chán ghét nghề cao quý, thiêng liêng. Đề cập đến đạo đức người thày, Hồ Chí Minh không chỉ một lần động viên, nhắc nhở các thầy cô phải giữ vững phẩm chất đạo đức cách mạng: cần, kiệm, liêm, chính; phải yêu nghề, yên tâm công tác; phải thật thà đoàn kết, nâng cao tinh thần trách nhiệm; không nên đứng núi này trông núi nọ, muốn thay đổi công tác, kèn cựa vì địa vị. Thày, cô phải thương yêu học sinh như con em ruột thịt của mình. Người nhấn mạnh đến mục tiêu của giáo dục: “Dạy và học để phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân. Nhà trường phải gắn liền với thực tế của nước nhà, với đời sống của nhân dân”(4).
 

3. Về nội dung, phương pháp giáo dục
 

Nói chuyện với các cán bộ làm công tác giáo dục, Người luôn nhắc nhở thày cô phải khắc sâu những phương châm, nguyên tắc cơ bản trong nghề dạy học: Phải không ngừng đổi mới nội dung, phương pháp giảng dạy, tìm kiếm, sáng tạo những cách dạy hay, hiệu quả, phải gắn lý thuyết với thực hành, quan tâm nhiều hơn tới việc dạy tri thức làm người. Hồ Chí Minh đã viết: “Trong một trường học, các thầy nên thi nhau tìm cách dạy sao cho dễ hiểu, dễ nhớ, nhanh chóng và thiết thực....” (5). Học tập trong nhà trường thực sự có ý nghĩa quyết định trong sự phát triển của mỗi cá nhân, mỗi đất nước.
 

Theo Người, mỗi cấp học, mỗi lứa tuổi đều có những đặc điểm tâm sinh lý khác nhau, người thày phải xác định rõ đối tượng, mục tiêu đào tạo để có nội dung, phương pháp giảng dạy phù hợp. Giáo dục phải phát huy được những năng lực, tố chất của người học về: đức, trí, thể và mỹ. Trong Thư gửi các học sinh nhân ngày khai trường đầu tiên của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa (tháng 9-1945), Hồ Chí Minh đã gửi gắm niềm tin tưởng và những kỳ vọng vào nền giáo dục mới sẽ giúp các em phát triển một cách toàn diện những năng lực sẵn có. Đó là một nền giáo dục năng động, tiên tiến, lấy học sinh làm trung tâm; một nền giáo dục vì sự phát triển toàn diện, tiến bộ của con người. Ngày nay các em may mắn hơn cha anh là được hấp thụ một nền giáo dục của một nước độc lập, một nền giáo dục sẽ đào tạo các em trở thành những người công dân hữu ích cho nước Việt Nam, một nền giáo dục làm phát triển hoàn toàn những năng lực sẵn có của các em.
 

Để thực hiện tốt sứ mệnh cao cả đó, trong nhà trường, các thày cô phải gương mẫu, đi đầu trong việc rèn đức, luyện tài, phải có chuyên môn giỏi, có tình yêu và sự tâm huyết với nghề. Những người thày hôm nay phải gắn chặt lý luận với thực tiễn, học đi đôi với hành, nêu cao tình thần tự giác học tập của học sinh và của chính mình: Học ở trường, học ở sách vở, học lẫn nhau và học nhân dân.
 

Đối với công tác đào tạo bồi dưỡng cán bộ, Người khẳng định rằng cán bộ là cái gốc của mọi công việc. Vì vậy huấn luyện cán bộ là công việc gốc của Đảng. Vì thế, Người đã thẳng thắn chỉ ra những ưu, khuyết điểm mà các cơ sở giáo dục của trường Đảng mắc phải: vì mở nhiều lớp, quá đông người học nên thiếu người giảng, “thiếu người giảng thì phải đi bắt phu, vì thế người đến giảng bao giờ cũng hấp tấp, lướt qua lớp này một chút, lớp khác một chút như chuồn chuồn đạp nước, dạy không được chu đáo... Rốt cuộc chỉ tốn gạo mà học thì học táp nhoang”(6).
 

Có thể nói những tư tưởng, quan điểm của Người về giáo dục, tư cách đạo đức, trách nhiệm, vị thế của người thày được viết ra cách đây hơn nửa thế kỷ nhưng vẫn vẹn nguyên tính thời sự, trở thành kim chỉ nam và phương châm hành động của đội ngũ những người làm thày hôm nay. Với những người thày, gánh trên vai sứ mệnh nặng nề nhưng rất vinh quang, tự hào, cần phải đi trước đón đầu, có chí khí cao thượng, phải tiên ưu hậu lạc, dù khó khăn đến đâu cũng phải tiếp tục thi đua dạy tốt học tốt...
 

4. Nghĩ về giáo dục hiện nay
 

Ngày nay, sau 46 năm kể từ khi Người đi xa, hơn 27 năm đất nước thực hiện công cuộc đổi mới toàn diện, giáo dục Việt Nam cũng có những bước phát triển, đạt được những thành tựu đáng tự hào. Đánh giá tình hình giáo dục sau 15 năm thực hiện Nghị quyết Trung ương 2 khóa VIII trong Kết luận số 51-KL/TW ngày 29/10/2012 Hội nghị lần thứ sáu khóa XI đã nhận định: mặc dù đất nước còn nhiều khó khăn, nguồn lực còn hạn hẹp nhưng được sự quan tâm của Đảng, Nhà nước và toàn xã hội, với những nỗ lực của đội ngũ nhà giáo mà sự nghiệp giáo dục và đào tạo đã đạt được những thành tựu rất có ý nghĩa. Quy mô giáo dục, mạng lưới cơ sở giáo dục và đào tạo ngày càng phát triển nhanh, cùng với hệ thống giáo dục từ mầm non đến đại học, sau đại học hoàn chỉnh hơn. Cơ sở trường, lớp từng bước được chuẩn hóa, hiện đại hóa. Đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục tăng về số lượng, từng bước được nâng cao về chất lượng...
 

Tuy nhiên trong bối cảnh hội nhập, giao lưu, sự phát triển ồ ạt của kinh tế thị trường với những mặt tốt xấu đan xen phức tạp, giáo dục đào tạo còn tồn tại và bộc lộ những bất cập, yếu kém. Chất lượng giáo dục và đào tạo chưa đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, chưa giải quyết tốt mối quan hệ giữa quy mô và nâng cao chất lượng đào tạo, giữa dạy chữ, dạy người và dạy nghề. Bên cạnh đó, nội dung giáo dục còn nặng về lý thuyết, xa rời thực tế, chạy theo thành tích, chưa chú trọng giáo dục đạo đức, ý thức và trách nhiệm công dân. Chương trình giáo dục còn quá tải, chưa đáp ứng được nhu cầu xã hội, chưa chú trọng giáo dục kỹ năng thực hành nghề nghiệp. Phương pháp và hình thức đánh giá kết quả còn lạc hậu, phương tiện giảng dạy thiếu thốn...
 

Đứng trước thực trạng đó, đòi hỏi phải đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, đào tạo. Đổi mới phải bắt đầu từ đổi mới tư duy, mục tiêu đào tạo, hệ thống tổ chức, loại hình giáo dục và đào tạo, nội dung, phương pháp dạy và học, cơ chế quản lý, xây dựng đội ngũ giáo viên, cán bộ quản lý, cơ sở vật chất, nguồn lực…, trong toàn hệ thống. Đó là một quan điểm đúng đắn, đáp ứng những yêu cầu, đòi hỏi cấp bách từ đời sống thực tiễn và xu thế phát triển giáo dục của thể giới, khắc phục những tồn tại, yếu kém, để giáo dục phát huy tốt sứ mệnh cao cả của mình trong sự nghiệp xây dựng đất nước.