Đynh Trầm Ca thất thểu trong một miền bão lớn

Toàn bộ thơ Đynh Trầm Ca là một cảm thức về thân phận và tình yêu. Như thứ quang phổ, nó chiếu rọi xuống các góc nhìn, các cách chiếm lĩnh hiện thực, các hình tượng thơ ca, chi phối ngôn ngữ và giọng điệu của thơ Đynh Trầm Ca.

Nỗi buồn luôn vương vấn trên thơ

Tôi quen biết Đynh Trầm Ca vào đầu những năm 70, qua Lê Nghiêm Vũ, bạn ông và được nhà thơ tặng tập Mắt đêm (1970), đã giữ hơn 50 năm nay. Đọc thơ Đynh Trầm Ca từ buổi có Mắt đêm (1970) và cứ hình dung, đời và thơ Đynh Trầm Ca như một con tàu “suốt một đời lỡ chuyến/ đứng hắt hiu giữa đời rộng ga buồn” (Mùa xuân - Tôi và Dấu hỏi). Ông là nhà thơ, “thất thểu trong một miền bão lớn” (Cuồng ca của một người) của thời thế và văn chương.

Trong thơ Đynh Trầm Ca, ta bắt gặp những hình ảnh xúc động về sự quẩn quanh một kiếp người: “Sầu đeo lủng lẳng trên lưng/ Ơi con thú lạ xưa từng là tôi !...” (Chân dung tôi), thấy một quán rượu vắng vẻ, cô đơn, lòng ngậm ngùi: “Quán vắng nghiêng mình bên dòng sông/ Ta ngồi im một bóng cô hồn” (Về đây, uống rượu), thấy cảnh: “Ta đuổi ta chạy vòng lang thang/ Trên môi tình ái cũng khô vàng/ Em nào hay biết đời cay nghiệt/ Cơm áo giăng vòng vây dã man” (Di ngôn).

Những ngày tao loạn chiến tranh, ông quẩn quanh mấy làng quê rồi phố thị xứ Quảng (Vĩnh Điện, Hội An, Đà Nẵng), bức bách, phẫn uất, có lúc ngậm ngùi thấy mình như một cánh bèo trôi nổi nơi quê người xa lạ. So với những nhà thơ cùng thời, Đynh Trầm Ca có một nỗi buồn luôn vương vấn trên nhiều câu thơ, ông tự nhận: “Ta là Ta, nghìn xưa sầu vô hạn”.

Đynh Trầm Ca là người làm thơ có tư tưởng, không thời thượng. Nhiều bài thơ của ông ra đời thường có cách nghĩ, cách viết khác với bạn bè, vạch được một con đường nghệ thuật. Số phận riêng có những lận đận, long đong. Thơ có người khen, người chê, có kẻ ưa, kẻ không ưa. Đynh Trầm Ca không quan tâm đến điều đó.

Những bài Cuồng ca của một người, Vùng bão rớt, Nỗi buồn, Soi gương buổi sáng, Đính chính, Mùa xuân - Tôi - Và dấu hỏi, ... trong Mắt đêm là những bài thơ đáng yêu của ông. Đọc thêm Những trận chết, Về đây uống rượu, Hồi cuối, Di ngôn, Lời dưới mộ, Cuộc chơi... thấy cuộc đời lắm đa đoan, nghẹn ngào, phận người sao hắt hiu. Có lúc, nhà thơ thấy mình như là thằng điên. Trên tạp chí Văn học, số 61, ngày 1/6/1966, bài thơ ngũ ngôn, 10 khổ, có tên Thằng điên trong thành phố phản ánh sự rạn vỡ của một tâm hồn, tâm-hồn-một-thằng-thi-sĩ-điên.

Lũ trẻ và thằng điên. Tuổi thơ và khát vọng. Hiện thực và ước mơ. Ước mơ tàn cuộc chiến tranh, được nhìn lên khung trời mờ sương của đất mẹ, hút tầm và xa ngái. Đó là một quê hương hòa bình, một quê hương “vốn cương quyết như dòng Cửu Long bất tận/ vốn dạt dào như sóng lúa quê hương/ vốn kiên gan như dáng núi Trường Sơn/ vốn trong sáng như trời xuân Sài Gòn, nắng thu Hà Nội”.

Một đời thơ tra vấn phận người

Trên tạp chí Văn học, số 42, ngày 15/7/1965, có bài Kêu gọi, những câu thơ: “còn vòng tay này tôi xin mở rộng/ còn trái tim này tôi xin hiến dâng”. Một giọng thơ chân thành. Một lời cầu mong tha thiết, xin mở rộng vòng tay, xin dâng hiến trái tim, kêu gọi hết đau thương, hết hận thù cho những miền quê, cho những thị thành, xin chào nhau bằng tiếng nói bao dung.

Thơ của Trầm Ca là thứ thơ phê bình cuộc sống. Một thứ uất ức về hiện thực cuộc sống, thường hằng chạm mặt, từ đó, làm cho không ít bài thơ của Đynh Trầm Ca có khí vị cay đắng, ngậm ngùi. Đynh Trầm Ca là nhà thơ duy nhất của miền Trung gọi tên mình: “Phụ” (Đynh Trầm Ca, tên thật là Mạc Phụ) một cách chua chát trong thơ.

Thơ Đynh Trầm Ca, kể cả nhạc, ta thường gặp những khái niệm về thời gian. Thời gian như một ám ảnh trong sáng tạo của Đynh Trầm Ca. Ám ảnh thời gian cũng đồng nghĩa với ám ảnh về nỗi đau phận người. Nỗi quan hoài này chi phối nhiều câu thơ, bài thơ. Ý niệm về thời gian thể hiện ý thức sáng tạo của thi sĩ, làm nên một phạm trù nghệ thuật.

Trong triết học, thời gian là hình thức tồn tại của vật chất, có 3 chiều: quá khứ, hiện tại và tương lai. Thời gian tự nhiên này không thể đảo ngược. Nó chỉ vận động một chiều. Thời gian nghệ thuật thì không vậy. Bài thơ Những trận chết đã đăng trên tạp chí Văn tạo nên thế giới nghệ thuật: “Hôm qua ta bỗng chết hai lần/ Té ngửa trên bờ dĩ vãng xanh/ Hôm nay ta chết thêm lần nữa/ Té sấp bên đường tương lai đen…”.

Albert Camus (1913 - 1960) từng viết: Chỉ có ngày hôm qua và ngày mai còn ý nghĩa với tôi. Hiện tại, sự tồn sinh này không có ý nghĩa gì. Còn ở Đynh Trầm Ca, cả quá khứ - hiện tại và tương lai đều là: “những trận chết”.

Đynh Trầm Ca là nhà thơ hay tra vấn mình, đi tìm bản ngã của mình. Trong cuộc phiêu lưu của đời sống, trong bao la và im lặng của đất trời, người nghệ sĩ này, đằng sau các câu thơ, ẩn náu những tâm tình, những ước muốn vươn lên cái tuyệt hảo của mình: “bây giờ hai mươi tuổi/ khát thèm ơi khát thèm/ xin ngọt hồn biển mặn/ xin sáng vùng mắt đêm” (Vùng bão rớt).

Thơ Đynh Trầm Ca viết sau 1975 như một khóm lục bình, trôi về xuôi, vẫn đau đáu một khung trời, một ước mơ, một bến đỗ, chén bể dâu chưa cạn, đêm trừ tịch chưa sang, vẫn là cây đàn thương nhớ, nhiều cung bậc về tình đời, tình quê, tình yêu. Không ít bài thơ hay như Bất chợt trên bến đò ngang, Phương Nam khúc ca trôi dạt của khóm lục bình, Rượu cuối năm bên bờ kênh phương Nam, Qua sông uống rượu, Chén bể dâu uống một mình đêm trừ tịch, Thu xưa, Cây đàn thương nhớ... vẫn được nhiều người yêu thích, tìm đến, thuộc lòng.

Nay, nhà thơ về miền miên viễn, xin hãy thảnh thơi. Đời vẫn yêu những bài thơ, những nốt nhạc của ông.